Aftursvar til Hanus Kamban - viðvíkjandi ummæli hansara av bókini ”Smettihjartað og fleiri søgur” - í In Mente 14. mars 2012
Og ikki bara tað, at tað var smáligt, men Hanus dømir mínar týðingar við støði í sínum egnu ideellu fyrimyndum av Poe og hansara skaldskapi. Hanus er eitt barn av, ikki sínari tíð, men mínari tíð.
Hetta vil siga, at honum tykist dáma sera neyvar týðingar, sum vit síggja so nógvar av í dag, har hvør hjámerking av hvørjum komma og hvørjari bindistriku fyri alt í verðini má sleppa við í týðingina. Er alt ikki komið við, ja so verður týðingin høgd niður, líka mikið, hvussu poetisk restin annars er og hvussu væl hon er flutt yvir í føroyskt og føroyskar umstøður.
Eg havi altíð verið ímóti nevrotiskt ovurhonds neyvum týðingum. Mær dámar væl leysligar týðingar - og leysligar týðingar er tað, sum eg havi lagt meg eftir at avrika hesi seinastu 10 árini, eftir at eg so nøkulunda hevði funnið mítt pláss í týðarastarvinum og funnið út av, hvat tað var fyri nakað og at mær dámdi tað sera væl, tí tað snýr seg um at endurgeva við egnum orðum.
Ein fín føroysk týðing av ”Niður í meldurstreymin” stóð í Dimmalætting einaferð í 30’unum - týðarin dulnevndur. Hanus nevnir ta týðingina í ævisøgu síni um Janus Djurhuus og tykist dáma hana væl. Mær dámar hana eisini sera væl - og tað má sigast vera ein leys týðing. Hon er ein fragd at lesa, tí týðarin dugir so væl at broyta og tillaga tað, sum hendir, til føroysk viðurskiftir. Hann var ikki ein, sum legði alstóran dent á hvørt einasta orð.
Eg leggi ongan sum helst dent á, at enska orðið ”impulsive” hevur fingið føroyska sniðið ”viðkvæmur.” Gamaní merkja orðini ikki akkurát tað sama í orðabókini, men í samanhanginum hevur hetta als ongan týdning, tí tað ávísa sinnalagið í søguni er impulsivt av tí, at tað letur umstøðurnar bera seg út um mark, soleiðis at sinnalagið at enda elvir til, at vinmaður tess blívur svakur av sorg og druknar seg.
Orðabókin sigur um ”impulsive”:
”Motivated by or resulting from impulse.”
Og hetta merkir í roynd og veru presis tað sama sum at vera ”viðkvæmur.” Ger tað ikki tað?
Tað er sjálvandi lætt nokk hjá Hanus at smekka upp á s. 661 í orðabókini hjá Sprotanum út fyri ”impulsive” og síggja, at har stendur ”bráður, bráðsnúgvin” og so fara í útvarpið at siga tað. Tað kann ein og hvør gera. Eg helt bara, at tað riggaði betur at siga ”viðkvæmur,” tí tað føroyska orðið inniheldur fleiri hjámerkingar, sum rigga til søguna.
Eg haldi tað vera syrgiligt, at føroysk mentafólk eru so mikið smálig, at tey hefta seg við eitt orð og orðabókamerkingina av tí.
Tað at ganga so høgt upp í orðaneyva týðing er ein samtíðarsjúka, sum Hanus Kamban tíverri liggur lágt við. Tað er eitt lyndi, har hvørt orð skal við og grundgevast skal fyri hvørjari hjá- og fluttari merking.
Í gamla Fraklandi varð úrslitið av slíkum, óneyðugum, ópoetiskum og dyntilspilkandi týðarastarvi nevnt: ”Ad Usum Delphini.” - Til delfinina at nýta.
Delfinin var franskur kongssonur, sum fekk allan tekst litnan upp í hendi, har hvørt orð hevði eina langa fótnotu, sum serfrøðingarnir hjá pápa delfinini høvdu skrivað, soleiðis at delfin-sonurin ikki skuldi fáa hug at hugsa sjálvur.
At gera eina delfin-týðing er at koyra skaldskap ígjøgnum eitt pedagogiskt og orðabókafiltur, sum tekur burtur alt tað, sum er ringt at skilja, og alt tað, sum kann loypa vaml á.
Poe sjálvur stóð fyri presis tí mótsetta av hesum. Og tað geri eg eisini - men tað ger Hanus Kamban ikki. Eg skal til eina og hvørja tíð heldur gera eina ”óneyva” og ”skeiva” týðing, enn eina pedagogiskt tannleysa við fínpussaðum flata, so øll kunnu vera við.
Tað krevur nakað at lesa Poe, og tað sama við týðingunum av hansara tekstum.
Og tað sama er galdandi, tá Hanus ákærir meg fyri ikki at duga nóg væl føroyskt. Eg eri sikkur í, at eg dugi minst líka væl sum Hanus, og mestur betur. Tað at tvey orð vórðu skeivt bend í mínari týðing, merkir ikki, at eg ikki dugi føroyskt, men at eg sjuskaði har í týðingini.
Og tað er í grundini einki at siga til, tí Poe-týðingarnar hava ligið tungt á mínum herðum og riðið mær sum ein marra í 16 ár.
At lúka kleyvarskap og skeivar bendingar úr einari týðing er uppgávan hjá rættlesaranum, ikki hjá týðaranum. Tað veit Hanus eisini sjálvur. Smettihjartað og fleiri søgur varð útgivin uttan rættlestur av teirri orsøk, at eg fekk ov lítið av pengum. Soleiðis er tað. Tá teir, sum eiga pengar, ikki vilja betala, so verður bókin givin út uttan rættlestur og bara við tí sindri av rættlestri, sum eg eri førur fyri og havi nóg góða frástøðu til at gera sjálvur. Og tað er ikki serliga nógv, tá man hevur sitið uppi yvir hesum somu søgunum meginpartin av lívinum.
So er tað yrkingin ”Ulalume.”
Hanus tykist leggja trýstið á fyrsta stavilsi, har eg meini, at tað skal leggjast á síðsta stavilsi. Bara við hesum muni millum Hanus og meg er støðið longu lagt undir alskyns kegli um stevið í yrkingini.
Eg síggi einki galið við stevinum í míni týðing. Hanus nevnir, at upprunatýðingin er í daktýlum, meðan mín týðing er í anapestum. Men tað at tosa um daktýlar kontra anapestar er bert galdandi fyri yrkingar við strongum ørindisfóti, ið ongum frávikum loyvir.
Men yrkingarnar hjá Poe loyva sera nógvum frávikum, bæði frá ørindislagi, ørindisfóti og øllum øðrum aspektum av metrikkini. Hetta veit Hanus eisini væl, tí hann hevur sjálvur skrivað um tað í ævisøgu síni um Janus Djurhuus.
Tað ber ikki til at hefta spjaldrið ”daktýlar” ella ”anapestar” á yrkingar Poes. Heldur eigur ein at taka reglurnar og bera tær saman.
Lat okkum taka fyrstu reglu í ”Ulalume”:
”The skies they were ashen and sober”
Henda regla kann vera: óherd, daktýlos, daktýlos, troka, ella hon kann vera: jamba, anapest, anapest, óherd.
Men í staðin fyri at sita og trætast um ørindisfótar, lat okkum so heldur siga reglurnar hart og vita, um tær ljóða líka. Tað fari eg at lata lesaran gera fyri sær sjálvum. Mín regla ljóðar soleiðis:
”Øskugrá luftin, og døpur”
Eg haldi, tær ljóða líka. Mín manglar eitt óhert stavilsi í byrjanini, men tað tekur einki av stevinum.
Hanus er rímiliga bersøgin, tá hann sigur, at stevið ikki er endurskapt í týðingini. Eg fari at heita á Hanus um at nevna mær eitt dømi, sum ger mun, tá yrkingin verður lisin upp.
Hanus Kamban hevur sjálvur skrivað, hvussu hann hámetir ”orðamusikkin” hjá Poe. Hví hann so fer at sápla meg niður, tá eg sjálvur royni at endurskapa henda orðamusikk, tað skilji eg ikki ordiliga.
Hanus nevnir, at eg geri ánna Lethe til kallkyn. Tað geri eg, og tað var eitt offur á orðamusikksins altari, vanliga nevnt ”týðarafrælsi.”
Hann finst eisini at, at eg brúki orðið ”darta” sum sambært honum hevur ein heldur láturligari dám enn tað enska orðið ”roam.” Men tað brúkti eg, tí tað skuldi ríma við ”hjarta,” og tað var tí, at eg meti rímið hava týdning fyri heildarljóðið og tí eisini orðamusikkin.
Haraftrat merkja tey bæði orðini tað sama, so talan er ikki um skeiva týðing, men heldur um tulking, at endurgeva við egnum orðum og at raðfesta ljóð og samanhang fram um orðabókamerkingar, soleiðis sum ein týðari eftir mínari meining og meiningini hjá fleiri øðrum við mær, eigur at gera.
Tað at pilka orð sum ”opið,” ”mannleyst” og ”lava” burtur úr ”Ulalume” er láturliga smáligt. ”Opið” brúki eg bara einaferð, nevniliga tá tað skuldi ríma við ”oktobur.” Eg haldi sjálvur, eg eri komin rímiliga væl frá rímunum. Tað er ikki so, at eg konstant umseti ”sober” til ”opið.” ”Mannleyst” ljóðar sera væl og veitir døpur hugasambond og riggar tí sera væl at brúka í slíkari yrking.
Nú nevndi Hanus sjálvur svensku týðingina hjá Fröding, sum umsetir ”sober” til ”fräter,” ið merkir ”etjar” ella ”tærir.” Tað er skeiv týðing. Og ikki nokk við tí, tí Fröding sigur eisini:
”och himlen ett askhölje bär.”
”Hölje” merkir ”hylki,” so har kann Fröding kritiserast fyri at brúka eitt orð, sum ikki kemur fyri í amerikanska tekstinum sum ”capsule” ella okkurt sovorðið.
Tað er sjálvandi lætt at taka hvørt orð í einari týðing og umseta tað til okkurt annað mál. Men tað verður ongantíð til skaldskap, uttan til turrar, geldar yrkingar (tað, sum eg plagi at kalla ”akademiskar yrkingar”).
Til tess at stuðla upp undir hesa áskoðan á, hvussu ein góður týðari arbeiðir, skal eg vísa til týðingina hjá Janus Djurhuus av ”Gorpinum,” har Janus týðir regluna:
”Surely,” said I, ”surely that is something at my window lattice;
til:
”Ivaleyst ímóti glugga eitt man uttanfyri rugga, -
Her verður hugmyndin hjá Poe av onkrum gátuførum, sum pikkar upp á gluggan, til eina ordiliga serføroyska hugmynd av einari gamlari konu í sjáli, sum hevur raggað sær inn í túnið hjá høvuðspersóninum í yrkingini og vil sleppa at selja honum bundnar hosur ella klippfisk ella okkurt tílíkt.
Her kann sigast, at Janus hevur flutt yrkingina yvir í føroyskar umstøður.
Tað kann eisini sigast, at hann hevur oyðilagt myndina hjá Poe. Men gev mær eina týdda yrking, har ørindislag og orðamusikkur og allar myndir eru við. Tann týðingin eksisterar ikki og fer ongantíð at eksistera. Tíbetur, tí munur er á máli.
Nú veit eg ikki, hvat delfinin sigur til hetta aftursvarið?
Agnar Artúvertin
