Arnbjørn Ólavsson Dalsgarð
Góðu mentafólk! Tað er ein stórur heiður at fáa
litið upp í hendur at siga nøkur orð, nú Havnin aftur letur dyrnar upp fyri
okkum øllum inn til sínar mentanarligu dýrgripir. Tað er slíkar løtur, vit
verða mint á, hvussu fjølbroytta og fjøltáttaða mentan, okkara
pinkuhøvuðsstaður rúmar. Tí dagurin í dag, kvøldið og náttin, stendur í
mentunarnavni, og vit kunnu av sonnum fegnast um, at so nógv mentan rúmast her
hjá okkum. Líka frá horntónleiki til landsdyst, fornminni, listaframsýningar og
tónleikaframførslur fyri hvønn ein smakk.
Men
bíða nú eitt bil. Tí hvat er tað, sum er so ólukksáliga feitt og fantastiskt
við mentan? Er mentan ikki bara vanahugsan og einsháttan, blandað við einum
dismi av høgleika- og hentleikahugburði, hugnaligum komformiteti, nalvaskoðan
og kávalæti? Er tað av álvara her í skránni fyri Mentanarnáttina 2013, at vit
finna tað, sum ríkar okkum sum menniskju, fólk og samfelag?
Eitt
er vist. Eina slíka mentanarnátt verða vit eitt bil skrykt upp úr
gerandisdagsins fjálgu og tryggu vanahugsan, og sett andlit til andlits við
aðrar sjónarringar, onnur perspektiv upp á, hvat tað góða lívið kann innihalda.
Og her hava vit høvi at dvølja, sansa, eygleiða og goyma tær lívsupplivingar og
dýrbaru løtur, sum ríka. Men tað krevur eisini, at vit sjálvi lata okkara egnu
vindeygu upp, soleiðis at vit síggja og lata okkum upplýsa av tí ljósi, sum
mentan í breiðastu merking kastar av sær í øllum sínum brigdum og margfeldi, og
at vit sjálvi eru til reiðar at lata dyrnar upp fyri tí, sum er øðrvísi, og
bjóða tí at gerast partur av okkara lívi.
Ein
gløggur maður segði eina ferð, at mentan er tað, sum tey ráðandi siga tað vera.
Og tey ráðandi eru tær ovastu stættirnar í stættarsamfelagnum, tað vil siga
ríkmenn, kongar, politikarar. Men vit vita, at modernaða samfelagið í dag sær
øðrvísi út, og at tað hvørki eru ríkmenn, kongar ella ella politikarar, sum
ráða fyri borgum, men marknaðurin, tøknin og serfrøðin.
Og
marknaðurin – tað eru vit sjálvi. Í dag ræður um at vera sjónligur á
marknaðinum, tí er tað nakað, sum vit síggja allastaðni, hvagar vit so venda
okkum, so er tað marknaðin. Marknaðurin sigur okkum, hvat mentan er, og hann
speglar og endurspeglar okkara mentan: Apple, Samsung, Nokia, Microsoft,
Facebook, Twitter, Wikipedia, Google. Marknaðurin er í dag allastaðni
nærverandi, í lummanum, á arbeiðsplássinum, heima, í almenna rúminum.
Og
her koma vit til tøknina. Tí tað er ikki ov nógv sagt, at tað er tøknin og
tøkniligur førleiki, sum meira enn nakað er mátistokkur fyri nútíðar
stættarsamfelagið, og harvið eisini fyri nútíðar mentan. Tað er gjøgnum
tøknina, vit uppliva mentan, meira enn nakað. Hugsa bara um um filmslistina,
sjónvarpið, tónleikin. Fremsti tíðindamiðilin er Facebook, og vit trúgva ikki
tí, sum eygað sær, fyrr enn onkur hevur avmyndað tað og lagt tað út á netið.
Tá
ið vit vóru til konsertir fyrr í tíðini, stóðu vit við ørmunum upp um høvd og
livdu við tónleikinum. So kundu vit minnast upplivingina og fortelja øðrum um
hana aftan á. Í dag standa vit við ørmunum upp um høvd við einum apparati og
taka myndir, ljóð og film, so vit kunnu fortelja og vísa øðrum, hvat vit
uppliva – her og nú. Tað er ikki ektað, fyrr enn tað er skrásett og endurgivið
á netinum.
Tí
tað er ikki longur nokk at duga at lesa, skriva og rokna. Er tú ikki við á
tøkniliga marknaðinum, ert tú antin mentanarliga avsporaður, ella fullkomiliga
bundin at serfrøðingum. Tí ber til at siga, at tað í dag eru serfrøðingarnir,
sum við servitan síni, sita við nógv tí størsta valdinum; hendan altumfatandi
serfrøðin sum avloysari av viti og skili, áliti og ábyrgd, ja, serfrøðin sum
avloysari fyri sjálvt búgvinskap hins einstaka.
Týski
heimspekingurin Immanuel Kant, sum ongantíð ferðaðist longri enn nakrar fáar
kilometrar úr heimbýi sínum Königsberg, ferðast fegin 230 ár fram í tíðina fyri
at upplýsa okkum. Hann segði, at upplýsing er tað, sum krevst, fyri at koma
burtur úr sjálvgjørdum óbúgvinskapi. Tað er óbúgvið, tá ið ein ikki megnar at
brúka sítt egna skil uttan vegleiðing frá øðrum. Og hesin óbúgvinskapur er
sjálvgjørdur, tá ið orsøkin ikki er vantandi skil, men vantanti dirvi og
vantandi støðutakan at brúka sítt skil uttan vegleiðing frá øðrum. Sapere aude!
Hav dirvi til at brúka títt egna skil! er sostatt slagorðið hjá upplýsingini.
Upplýsing
er sostatt vegurin burtur úr tí ófrælsi, sum liggur í hesum ikki at kunna gera
nakað uttan vegleiðing frá øðrum, tað vil siga serfrøðingum. Kant nevnir
sjálvur lærarar, læknar og sálarhirðar sum slíkar vegleiðarar, men í dag kunnu
vit leggja eitt drúgv yvirlit aftrat hesum: teldufrøðingar, listfrøðingar,
búskaparfrøðingar, sálarfrøðingar, samfelagsfrøðingar, heilsufrøðingar og so
framvegis.
Tað
var úr hesum jørildi Immanuel Kants, at stórir og fagrir tankar vuksu um, at
menniskjan við egnum mátti kundi menna seg og finna vegin út úr hennara
sjálvgjørda óbúgvinskapi – og gerast frælsur borgari. Loysunarorðið var Bildung,
sum merkir dannilsi, ella kultivering, tað vil siga mentan,
og mentanin av menniskjuni skuldi fara fram gjøgnum grundskúling, sum í stórum
svarar til ta útbúgving, vit í dag fáa í fólkaskúla og miðnámsskúla.
Tað
varð hildið, at henda útbúgving fór at hjálpa einstøku menniskjuni við uppgávu
hennara at "gera lív sítt til eitt listaverk", sum tátíðar týsku
intellektuellu plagdu at siga. At liva eitt lív, har tú lærdi at skyna á: eitt
lív eyðkent av viljastyrki, viti og skili, sjálvvissu og skili fyri fínleika og
tí vakra. Og fyrimyndirnar máttu finnast í søguni, í griksku fornøldini,
søgunnar mentanarliga hæddarpunkti. Tí dannilsi snýr seg fyrst og fremst
um fyrimyndir. Gjøgnum fyrimyndir lyftir menniskjan seg upp á eitt stig, sum
vit vanliga rópa sensus communis, ein felags sans, ella ein
grundleggjandi felags smakk, sum Kant segði. Og við kritiskt at nema sær
siðaarvin, megnar hin einstaka menniskjan at menna síni evni at skyna á vitan,
siðalæru og fagurfrøði.
Hetta
sum var galdandi fyri einstaka menniskjað, mátti eisini verða galdandi fyri ein
stat, hildu tey ráðandi, og skjótt bleiv menningin av tí einstaka og menningin
av statinum ella tjóðini tvær síður av somu søk. Tað er framvegis í okkara tíð
í stóran mun staturin, ella tjóðin, sum er ramma um okkara trygd, samanhald og
sjálvsfatan í heiminum. Tí er framvegis neyðugt at útbúgva okkum til
statsborgarar. Men søgan, tøkniliga menningin og støðan í heiminum siga okkum,
at vit eisini noyðast at hugsa globalt, og at grundútbúgvingin í dag tí eisini
í eins stóran mun eigur menna okkum til heimsborgarar, soleiðis at mentanir
kunnu liva saman lið um lið, hóast stórur munur kann verða á teimum.
Danski
heimspekingurin Peter Kemp hevur júst givið út frálíka bók, sum eitur Filosofiens
verden, har hann júst heldur, at upplýsing og dannilsi eigur at snúgva seg
um at útbúgva okkum til henda dupulta borgaraskapin, statsborgara og
heimsborgara. Tað er alneyðugt, sigur Kemp, at vit menna ein moral fyri
menniskjuna í okkara vísindaligu-tekniskaru verð, ein moral, sum samstundis er
ein etikkur fyri sambandið millum menniskju og natúr.
Nakað
tað sama sigur týski heimspekingurin Gernot Böhme, sum heldur, at vit hava brúk
fyri einari nýggjari upplýsing, sum gevur okkum dirvi til at loysa okkum úr
nevnda serfrøðingahafti og skrásetingartrongdini, sum fylgir við tøkniligu
menningini.
Tá ið vit í dag tosa um mentan, so hugsa mong
av okkum fyrst og fremst um tjóðskap og tjóðskaparmentan. Grindadráp, føroyskan
dans, skerpikjøt. Men heimurin er so samanknýttur í dag, at vit mugu hugsa eins
nógv globalt sum lokalt, eisini tá ið vit tosa um at menta okkum til tað góða
lívið.
Kanska
tørvar okkum veruliga eina nýggja upplýsing, sum hevur til endamáls at loysa
okkum úr hesum serfrøðingahafti, og sum gevur okkum amboð til at skilja hesa
trongd, vit hava at skráseta, dokumentera og endurgeva alt, vit uppliva – helst
longu áðrenn vit hava upplivað tað; eina upplýsing, sum tekur støði í teirri
vitan, vit í dag hava um sansing, um heilan, um rúmd og rúm yvirhøvur, har tað
kanska verður neyðugt at endurskoða sjálvt vitanarhutakið, soleiðis at vitan
ikki bara verður sædd sum informatión, sum kann goymast og flytast millum
miðlar, men at vitan eisini umfatar tann mátan, vit sum kropsligar, sansandi og
reflekterandi verur samskifta við okkara umhvørvi, í nærverurni av lutum,
náttúru, menniskjum og relatiónum.
Tað
er tað slagið av vitan, sum ikki letur seg talgildað og endurgeva tøkniliga
ella vísindaliga í tølum ella formlum, men sum má upplivast. Tað er ein vitan,
ein heildarfatan, sum ikki letur seg artikulera eins lætt og rationell, logisk
vitan, men sum kortini er grundlag undir allari mentan – ein vitan, sum vit serliga
finna aftur hjá listafólkum í teirra skapandi virksemi, men sum vit eisini
finna í kensluni av gleði, sum brádliga vaknar úr ongum, tá ið tú sært sólina
skyggja í døggdropanum, sum spakuliga fer skríðandi niður eftir grasstránum,
ella í tí inniliga, meditativa huglagnum, tú kemur í, tá ið tú hevur sitið og
durvað eina løtu í sissandi friðinum millum bøkurnar á bókasavninum.
Jú.
Í skránni fyri Mentanarnáttina 2013 finna vit eisini hesa vitan, sum ríkar
okkum sum menniskju, fólk og samfelag. Í Bojsensgarði, í Gamla kirkjugarði og á
gongutúrunum í býnum uppliva vit ta samfeldu samanrenningina millum mentan og
natúr, sum vit finna í urtagarðslistini. Mongu listaframsýningarnar bjóða okkum
og okkara hentleikahugburði og hugnaliga komformiteti av, ikki minst tey
listaverk, sum bróta niður vanahugsan um júst list, so sum hesar standmyndirnar
hjá íslendsku Steinunn Thórarinsdóttir, sum vit síggja nakrar av hiðan vit
standa; tær eru so innfeldar í rúmið, at sjálvt listaverkið og fatanin av
teimum broytist við tær, tá ið tú flytir teg. Ella alternativu veganøvnini hjá
Ole Wich uppi í Listaskálanum, sum lata lúkur upp inn til tann partin av
føroysku sálini, vit vanliga ikki flagga við.
Ivaleyst
fara vit eisini í kvøld at dokumentera og endurgeva upplivingar okkarar á
Facebook, antin tað so verður frá mentanarupplivilsum í Havn, frá
countryfestivali í Vágum ella frá landsdysti í Dublin, og soleiðis skal tað
eisini verða. Hetta er ein av fleiri
mátum, vit fortelja øðrum, at vit liva, at vit eru góð hvørt við annað, at vit
vilja ríka tilveruna hvør hjá øðrum.
Við
hesum fátæku orðum fari eg at takk fyri meg og ynskja tykkum øllum eina góða og
gevandi mentanarnátt í Havn!
