Eitt gamalt sjúkrahús í Berlin og pylsur í Sandágerði

Í 1971 tóku nøkur ungfólk stóra sjúkrahúsið Bethania í býarpartinum Kreuzberg í távernadi Vesturberlin. Hetta átakið var byrjanin til sonevndu BZ-rørsluna, sum breiddi seg um alt Týsklands og restina av Evropa og helt á langt upp 1980-árini. Hendan húsatøkan í Vesturberlin gjørdist eisini byrjanin til eitt einastandandi mentanarhús.

Ihr kriegt uns hier nicht raus!

Tað vóru nøkur ungfólk, sum hildu tað vera blóðskeivt at ríva Bethania-bygningin niður, so 9. desember 1971 tóku tey húsið. Doyptu tað ”Rauch Haus”, og tey fóru at brúka húsini til ymiskt kreativt virksemi. Men slíkum finnur samfelagið seg ikki í, og í apríl 1971 leyp politið á Bethania og tveitti ungfólkini á dyr.

Bólkurin Ton Steine Scherbern skrivaði tá eitt lag til politiið. Niðurlagið ljóðaði:

Und wir schreien’s laut:

Ihr kriegt uns hier nicht raus!

Das ist unser Haus, schmeißt doch endlich

Schmidt und Press und Mosch aus Kreuzberg raus.

(Og vit skríggja tað út: - Tit fáa okkum ikki út hiðani! - Hetta er okkara hús, men tveitið endliga Scmidt og Press og Mosch út úr Kreuzberg.)

Við ”Scmidt og Press og Mosch” meintu tey spekulantarnar og byggiharrarnar Günter Schmidt, Heinz Mosch og Press, sum harðliga og bert við pengum fyri eygað ætlaðu at broyta alt Kreuzberg. Í meiri enn 10 ár var hetta orsøk til ósemjur millum privatar íleggjarar, lokalpolitikarar og tey, sum búðu í býarpartinum.

Bethania bumbað

Bethania varð bygt í 1847 meðan Friedrich Wilhelm IV var keisari í Týsklandi. Nógvir arkitektar voru við í arbeiðinum at tekna Bethania, har eisini ein stórt grønt øki var knýtt at. Millum arkitektarnar vóru Ludvig Persius, Theodor og helst eisini næmingar hjá Karl Friedrich Schinkel, sum var gitnasti klassisitiski arkitekturin í Týsklandi tá.

Í næstan 100 ár var Bethania háborg og miðdepil fyri læknavísund, men undir seinna verðinskríggi fórust bygningarnir illa av bumbing. Hóast bygningarnir vórðu bygdir uppaftur í 40-unum og 50-unum, so gjørdist Bethania ikki aftur nakað miðdepilssjúkrahús.

Tá Berlin var býttur í eystur og vestur vóru hvørki nokk av sjúkrasystrum ella sjúklingum og í 1970 var bara avgjørt at ríva bygningin niður.

Tey vaksnu eru ikki altíð kúbýtt

Søgan um Bethania heldur fram í 1972, og tað sá ljósari út fyri bygningarnar. Ungfólkini, sum árið fyri høvdu tikið bygningin, høvdu megnað at sett ferð á so nógvar spennandi verkætlanir, at sjálvt tey mest vaksnu og tey størstu tvørballini dugdu at síggja, hvussu tápuligt tað var at ríva Bethania niður og byggja parkeringspláss og keðiligar íbúðarblokkar.

Bethania lat uppaftur, sum ” Kunstquartier Bethanien” og er enn til, sum ein mentanar- og listastjørna í Berlin. Har eru óteljandi atelierpláss til týsk og útlendsk listafólk. Tey útlendsku kunnu eisini búgva í bygningunum. Har eru framsýningarhallir, grafiskir verkstaðir, musikkskúli, miðlaverkstaður, fleiri fotostudio, biografar, sjónleikarhús, listaskúlar, dramaskúlar, filmstudio og dansiverkstaðir.

Kunstquartier Bethanien er nú ein risastór royndarstøð fyri listarliga menning, ein frágera tilgerð, sum hevur verið við til at gera Berlin til høvuðsstað listsins.

Byggir á anarki

Í dag eru nógv lønt professionell fólk í starvi í Bethania, men tað anarki, sum var støðið undir tilgerðini, tá ungfólkini tóku bygningarnar, er enn til staðar. Tað sæst aftur í óendaligu kronglutu gongdunum, og ovurstóru trappunum, sum eru dýggjaði undir í grafitti – bæði tí slagnum, sum er ætlað sum list og tí slagnum, sum mest sæst á almennum vesum. Eisini uttanfyri hanga ymiskir mótmælisdúkar við politiskum herrópum um alt frá kjarnorku til kvinnukúgan.

Men anarkiið sæst eisini aftur eitt sindur djypri í tí hugskotinum, sum bygningarnir verða leiddir eftir. Húsið er opið fyri øllum sløgum av listafólki innan allar listagreinir og listagreinirnar bjóða hvørjari aðrari av, hvala vanahugsan hjá hvørjari aðrari, læra hvørja aðra nýggjar hættir at hyggja eftir heiminum. Saman skapa listagreinirnar eitt anarki, sum tykist ótrúliga týdningarmikið og rætt. Tí júst har, har sum vit flyta okkum frá tí mátanum, sum vit hava lært at skoða heimin, har mitt í anakinum føðast nýggir sjónarringar, heimurin víðkast og nýggj vitan vinnur fram.

Romantiskt anarki

Sjálvandi nærkast tað romantikki, tá man óvandin hálovar anarkii og hugdroymir um, hvussu bæði stór listafólk og stór vísundafólk altíð vóru anarkistar í hjartanum. Men Bethania stendur sum eitt livandi prógv um, at anarki onkuntíð riggar og at anarki onkuntíð er neyðugt.

Ungu anarkistarnar, sum tóku Bethania, bjargaðu ikki bara einum varðveitingarverdum bygningi, tey skaptu eisini ein listapall, og tey skaptu nýhugsan, sum krevst fyri framgongd í einum samfelag.

Úr Berlin til Føroyum

Í november 2012 mæltu Sunleif Rasmussen, tónaskald og Teitur Lassen, tónleikari, øllum listafólkum við sjálvsvirðing um at boykotta øll tiltøk, sum almennu Føroyar standa fyri til tess at mótmæla skerjingunum av íløgum landsins í mentan og list.

Eftir fáum viku vóru fleiri enn hundrað listafólk, sum tóku undir við hesum boykotti. Men hetta var ikki viðgjørt í almenna kjakinum, sum nakað, ið hevði søguligan týdning. Har var tosað nógv um, at tað ikki var nóg greitt lýst, hvussu boykottið skuldi fremjast. Júst hetta, at boykottið ikki var orðað, sum ein løgtingslóg ella kunngerð ella byggisamtykt við røttum løgfrøðiligum vendingum, gjørdi at boykottið misti virði.

At boykottið hevði anarkistist snið var ikki góðtikið, sum tað slag av anarki, sum roynir at kvala vanahugsan. Boykottið var viðgjørt, sum eitt uppskot til løgtingslóg, sum eitt slag av óreglusemi í tí logikkinum, sum vit hava lært at síggja samfelagið útfrá. Sum um vit øll vóru embætisfólk, sum skulu syrgja fyri at alt verður framt og útint sambært galdandi reglugerðum.

Tá bólkurin Ton Steine Scherben í 1972 sang "Ihr kriegt uns hier nicht raus, das ist unser Haus" - Tit fáa okkum ikki út hiðani, Hetta er okkara hús – var tað eisini álvarsamt brot á vanliga logiska hugsan, tí í roynd og veru var tað ikki teirra hús. Týski staturin hevðu júst í 1970 keypt húsini frá evangelisku kirkjuni fyri 10,5 milliónir deutschmark. Staturin átti húsini. Men tað er ikki altíð skilagóða logiska hugsanin, sum rekur eitt samfelag frameftir og tøkan av Bethania rak í roynd og veru týska samfelagið frameftir til nakað betur.

Pylsur í Sandágerði

Í juni í ár bjóðaðu Sunleif Ramussen og Teitur Lassen vanligum fólki og listafólki pylsur í Sandágerði. Hetta var bara eitt evarska lítið vinarligt tekin um, at anarki eisini er hóma í Føroyum.

Eg fekk onga pylsu, tí eg var í Berlin. Har las eg millum annað eina grein, sum Robin Engelhart, rithøvundur, hevði skrivað. Hann vaks upp í Eysturberlin og í eini atfinningarsamari grein um egnar landsmenn kom hann fram til, at eysturtýskarar vóru eitt fólkaslag, sum lúnut góðtók ræðuleikarnar hjá nasismuni í 30-unum og 40-unum, sum síðani lúnut góðtók kúganina, sum kommunisman stóð fyri og at enda lúnut góðtók ta trælkan sum kapitalisman hevði við sær.

Eg merkti einki til hetta lúnuta samtykkið av, at soleiðis er støðan nú einaferð í Berlin, men eg merkti anarkiið og stóra týdning, sum tað hevur havt fyri samfelagið og fyri listina. Eg sendi ein hjartaliga tanka til listafólkini heima, sum ikki bara lúnut góðtóku skerjingarnar í listastuðlinum, men tonktu eitt sindur anarkistiskt.

Vit hava brúk fyri embætisfólkum, sum hugsa sum embætisfólk, men við allari virðing, hava vit eisini brúk fyri listafólkum, sum ikki hugsa sum embætisfólk, bæði fyri listsins skyld og fyri samfelagsins skyld.

Vit hava brúk fyri okkara vælsignaðu listafólkum, sum mæla til ólogisk boykott og bjóða pylsur – tori eg at siga - við tí vanda sum er fyri at tykjast tilgjørd.

                         

Inger Smærup Sørensen

Hvat er hugskotið við at oyramerkja pening til filmsvinnuna?

Alt vikuskiftið hevur málið verið á breddanum um eina mentanarpolitiska avgerð, sum er eins áhugaverd og hon er ørkymlandi. Nevniliga, at Bjørn Kalsø, landstýrismaður, ætlar at oyramerkja nakrar av pengunum, sum Mentanargrunnur Landsins hevur fingið aftur, til filmslist.

Avgerðin er áhugaverd, tí hon merkir, at tað finst politiskur áhugi fyri at menna filmslistina, hurrá fyri tí, eg ynski allari menning hjartaliga vælkomnari.

Fleiri grundir eru til, at avgerðin er ørkymlandi. Hon er ørkymlandi, tí vit ikki blíva presenterað fyri eini ordiligari analysu av, hvussu filmslist kann mennast. Tað má líkasum fyriliggja eitt slag av ætlan, um talan skal vera um eina serliga menningarpulju, og tað mugu eisini vera nøkur fólk í Mentanargrunni Landsins, sum eru før fyri at standa fyri hesi menning, sum eg bara rokni við er ein torfør uppgáva.

Tað virkar eisini ørkymlandi við oyramerking, tí einki annað listaslag hevur oyramerktan pening í grunninum. Landstýrismaðurin brúkti sum dømi, at grunnurin t.d. hevur oyramerkt pening til týðingar, men tað er eitt vána dømi, tí týðingar hava sín egna grunn, týðaragrunnin, sum verður umsitin av nevndini í Mentanargrunni Landsins. Skal tað ganga fyri seg á sama hátt, skal ein filmsgrunnur myndast, og so er upphæddin til Mentanargrunnin ikki hækkað, sum hon sær út til at vera á pappírinum.

Avgerðin er kanska ikki so ørkymlandi í mun til armslongdarregluna, sum onkur hevur nevnt. Eg haldi ikki, at oyramerking er eitt álvarsligt brot á armslongdarregluna, tí mær dámar væl, at politiska skipanin leggur dent á ávís øki viðhvørt, eisini gjøgnum Mentanargrunn Landsins. Men um hesin oyramerkti parturin so skal vera tað einasta, sum filmslistin fer at fáa úr Mentanargrunni Landsins, eri eg bangin fyri, at tað verður ein vána avtala fyri filmin, sum frammanundan fær heilt hampiligar upphæddir frá grunninum á hvørjum ári.

Tað kundi verið frálíkt, um mentamálaráðharrin upplýsti okkum um, hvat tað er hann ætlar, hvussu tað skal ganga fyri seg, hvat ætlanin er, hvussu evaluering skal ganga fyri seg, hvørja ráðgeving ætlanin er at brúka. Tað er upp á tíðina, at ørkymlanin um førda mentanarpolitikkin endar.

Eg eri næstan við uppá eitthvørt mentanarpolitiskt tiltak, men eg vil vita, hvat hugskotið við tí er.
(IS)

Listaboykottið blásast av?

Her á blogginum bórust tey gleðiboð longu mánamorgunin, at játtanin hjá mentanargrunninum sambært fíggjarlógaruppskotinum hæðkar eina góða millión krónur komandi ár og í 2015 verður upphæddin so hæðkað eina hálva millión aftrat. Í útvarpstíðindunum í morgun tóku tey tráðin upp í kringvarpinum við eini samrøðu við Sunleif Rasmussen, sum játtaði, at boykottið má blásast av, um fíggjarlógaruppskotið altso verður samtykt. Útvarpsmaðurin segði, at 52 listafólk hava boykottað, eg veit ikki hvar tað talið kemur frá. Mær vitandi hava yvir hundrað listafólk boykottað landsstýrið hetta síðsta árið. Tað er nærum eitt heilt ár síðani Sunleif Rasmussen og Teitur Lassen mæltu føroyskum listafólkum at mótmæla skerjingini og boykotta fyri ikki at verða útnyttað til bringuprýði hjá politisku skipanini. Tað kann tykjast sum um tað av sonnum kann loysa seg at mótmæla og at gera um seg, politikararnir hevur eftir øllum at døma lurtað eftir tí, sum m.a. hevur verið ført fram m.a. her á listablogginum um tað órættvísa og burturvið skilaleysa avgerðina at taka 20 prosent av listastuðlinum í mun til sparingar aðra staðni uppá umleið 2 prosent. Men nú fáa vit at síggja, enn er viðgerðin av fíggjarlógaruppskotinum ikki byrjað.

http://kvf.fo/netvarp/uv/2013/10/02/mentanargrunnurin-fr-fleiri-pengar-1

http://www.listinblog.blogspot.com/2013/09/hygga-siggj.html

http://listinblog.blogspot.com/2012/11/vit-boykotta.html

(KP)

Hygga síggj

Ein millión meira til Mentanargrunn Landsins næsta ár. Í uppskotinum til fíggjarlóg fyri 2014 verður skotið upp at hækka játtanina til Mentanargrunnin við 1 mill. kr til 5,7 mill. krónur. Í ár lækkaði játtanin við 1,2 mill. kr samanborið við 2012, so nú nærkast vit aftur upphæddini, sum var sett av fyri tveimum árum síðani. Eg dugi ikki at síggja, um peningurin bara er fluttur aðrastaðni frá, men her stendur at mentan verður uppraðfest, so kanska er hetta bara ordiliga góð tíðindi.

Short and sweet

29. juli hava vit vanliga her á blogginum eitt lítið innlegg um hvat løgmaður finnur uppá at siga um mentan í ólavsøkurøðuni. Tað hava vit ikki havt í ár av tí einføldu orsøk, at eingin okkara hevur lisið røðuna. Men tað hevur hesin grái sunnumorgunin í august broytt. Eg  havi fyrr í ár róst Sambandsflokkinum, tað var í mars, tá flokkurin hevði landsfund, tá eg helt, at fundarsamtyktin var nakað av tí skilabesta, eg havi lisið leingi. Viðvíkjandi mentan altso. Tá bar tað mær ikki til at rósa Sambandsflokkinum uttan samstundis at nevna, at tann flokkurin hevur staðið fyri størsta mentanarpolitiska afturstiginum í áratíggjur, nevniliga skerjingini av mentanargrunni landsins. Eg ætli mær eisini at rósa Sambandsflokkinum í dag og støðan er júst hin sama sum í mars. Eg fái meg ikki til tað uttan at nevna, at teirra álop á list, menning og kritiska hugsan fer at standa í skammibókini í allar ævir.

Men við tí úti úr skipanini fari eg víðari við rósi, tí eg haldi í grundini, at brotið, sum Kaj Leo Holm Johannesen, løgmaður, hevði um mentan í ólavsøkurøðuni í ár var eins skilagott og tað var stutt. Brotið ljóðar soleiðis: "Tjóðin er rík, tí okkara mentan stendur í blóma, sum í fjølbroytni setir sín dám á okkara tilveru. Á hesum oyggjum býr eitt skapandi fólk, eitt tilfeingi, sum vit stuðla og virðismeta. Skapandi listin gevur okkum nógvar góðar og virðismiklar upplivingar innan tónleik, myndlist, sjónleik og tað skrivaða orðið. Ætlanin er at seta eitt lista- og mentanarráð við tí endamáli at samskipa mentanarstuðulin betri og styrkja fakligu ráðgevingina."

At eg sjálv eri ein sonevndur listaserkønur persónur hevur møguligvís eitt sindur við málið at gera, og tað er kanska eitt sindur ov eyðsæð, at eg haldi, at vit eiga at bøta um og styrkja fakligu ráðgevingina. Men tað haldi eg og eg haldi, at tað er lemjandi fyri politiska mentanarkjakiðð, at tað ALTÍÐ er onkur forbrendur politikari, sum fer upp á røðarapllin, tá mentan er á skránni og ber fram okkurt avbrigdi av hesum óbegávaða setningi :"Men hvør kann í grundini avgera hvat tað er fyri list, vit skulu stuðla?". Hesum kóri syngur løgmaður tíbetur ikki við í.

At eg eisini sjálv eri í mentanargrunni landsins ávirkar kanska mín  hugburð í mun til ólavsøkurøðuna. Mær dámar væl at hoyra, at mentanarstuðulin skal samskipast betri. Tí eg veit, at hann ikki fungerar optimalt, tí eg veit, at peningurin ikki altíð verður brúktur har, sum størsti tørvur er á honum og tí eg haldi, at tað er neyðugt fyri listastuðulin, fyri at hann skal yvirliva, at peningurin verður brúktur á skilabesta hátt. Tað er ikki bara paranoidar løtur, at eg illtonki allar politikarar, sum ikki vilja broyta stuðulsskipanina fyri at ætla sær at avtaka hana við ikki at kunna vísa á hvussu neyðug hon er í samfelagnum.

At orðið tjóðpallur og mong onnur umráðandi orð ikki vóru partur av ólavsøkurøðuni er sjálvandi heldur ivasamt, men fær Sambandsflokkurin upp í lag at stovna eitt listaráð henda komandi mánaðan (hvussu langa tíð tók tað í grundini at innføra flatskattin?), ja so kann listaráðið jú arbeiða við øllum tí, sum løgmaður gloymdi í rokanum ólavsøkudag.

-Vit liggja ikki við Kaj, men spæla á sandinum!

Eingin ivi er um, at møguliga boykottið hjá ES móti føroyskum fiskavørum fer at vera eitt høvuðsevni á fundi í dag millum Helle Thorning-Schmidt, forætisráðharra og løgmann, Kaj Leo Holm Johannesen. So er spurningurin bara hvørt boykottið hjá listafólkum ímóti avgerðini hjá landsttýrismanninum í mentamálum um í einum at skerja 20 prosent av mentanargrunninum kann koma at raka føroyaferðina hjá danska forsætisráðharranum. Eitt er vist og tað er, at hvørki Teitur Lassen ella Sunleif Rasmussen fara at framføra nakað sum helst fyri løgmanni, forsætisráðharranum og hennara fylgi.Teir ætla sær í staðin at grilla í Sandagerði í kvøld, 19.juni klokkan 19. Hetta er hugsað sum eitt mótmæli undir herrópinum: Vit liggja ikki við Kaj, men spæla á sandinum!

(KP)

Ísland við í Venezia-biennaluni

Gallarí i8 í Reykjavík boðar í tíðindaskrivi frá, at verkið hjá framúrskarandi íslendska listamanninum, Ragnar Kjartansson, S.S. Hangover, verður við á 55. biennaluni í Venezia Biennaluni í summar. Altjóða listaframsýningin hevur heitið: The Encyclopedic Palace, og Massimiliano Gioni kuraterar framsýningina, sum varir frá 1.juni til 24.november. Ragnar Kjartansson hevur tikið lut á biennaluni áður. Skipið/verkið S.S. Hangover  fer at sigla millum tvær lendingar í sjálvari kanaluni á biennaluni, og orkestrið verður ein messingsekstett, sum fer at spæla eitt verk hjá Kjartani Sveinsson, tað er gjørt serliga til biennaluna. Skipið S.S. Hangover er í útsjónd merkt av einum tilvildarligum blandi millum grikskt, íslendskt og venesianskt skipasnið, men upprunaliga er talan um ein íslendskan útróðrarbát frá 1934. 

Eg veit ikki um tað er bara er í mínum føroyska knokki, at hetta hugskotið gevur eitt serligt afturljóð, stjørnur í eyguni og eitt pinkalítið vet av øvund: "hví kunnu vit ikki eisini gera sóritt...".  Tað er einki at ivast í, at íslendingar eru nógvar stavnar ella ein heilan ólavsøkuróður framman fyri okkum, tá tað snýr seg um íslendska list í heimslistarhøpi, men heldur enn at grenja kunnu vit lata okkum inspirera av tílíkum hugskotum. Eg ivist ikki í, at føroysk listafólk høvdu kunnað klárað seg altjóða innan myndlistina eins og tónleikarar, men ikki minst kundu vit klárað okkum væl innan tílíkar blandingslistaformar og cross over list, sum Ragnar Kjartansson orkestrerar í Italia í summar. Vit kundu eisini komið við onkrum framúrskarandi, um altso vit umframt at satsa uppá føroyskan dans og træskip eisini dugdu at satsa uppá samtíðarlistina. 

PS: Nú havi vit fingið ein íslendskan stjóra í Norðurlandahúsinum, tað skal vera mín vón, at húsið undir leiðslu Sif Gunnarsdóttirs fer at blóma listarliga og at hon kanska enntá fær heimslistafólk sum Ragnar Kjartansson at framsýna her. Eg nýti høvið at ynskja henni alt tað besta 

(KP)

Mentaður týsdagur í tinginum

Tað er ikki ov tíðliga at byrja at gleða seg (ella kanska ikki gleða seg, men so fyrireika seg mentalt) til týsdagin. Tí tysdagurin er ein heilt serligur dagur í tinginum og tað er ikki tí, at uppskotið hjá Jacob Vestergaard um løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um stuðul til flutning av fiski skal til 3. viðgerð, og mann sostatt kann sita framman fyri tingvarpið heima og fantasera um stuðul til flutning av list. Heldur ikki tí tey týsdagin í tinginum fara at kjakast um møguleikan fyri sanering í sambandi við láni til keyp av sláimaskinum og líknandi, og mann kann sita og hugsveima um almenn lán til íløgur í istini ella tí tey skulu kjakast um ferðagjald, og mann væl kundi ímyndað sær, at tað vildi verið skilagott, hevði tað verið bíligari hjá føroyskum listafólkum at ferðast.

Nei, tað er tí, at umframt eitt uppskot til løgtingslóg um broyting í løgtingslóg um málráð eru heili trý uppskot týsdagin í tinginnum, sum snúgva seg um list og meðan vit bíða eftir týsdegnum, er her eitt sindur av áhugaverdum lesnaði til fyrireikingar.

Tað fyrsta er 3. viðgerð av málinum um upphavsrætt, sum kom á føroyskar hendur fyri nøkrum árum síðani, her eru fleiri áhugaverd hoyringssvar: http://www.logting.fo/casenormal/view.gebs?type=0&caseNormal.id=2227

Tað næsta er 2. viðgerð av uppskoti til samtyktar um at stovna Filmsgrunn. Hugin Eide hevur eina viðmerking, hann heldur uppskotið vera áhugavert og sá tað fegin framt í verki, men heldur tó ikki, at vit skulu vera í ov ljósareyðum brillum í hesum sambandi. Har er eisini eitt álit og eitt rit við heitinum “Føroysk filmskrimi ongan góðan”, sum eg haldi vera áhugavert, men sum mín telda noktar at lata upp, eg veit ikki hví. http://www.logting.fo/casenormal/viewCommitteeState.gebs?type=0&caseNormal.id=2195&caseState.id=13175

Síðani er tað 2. viðgerð av uppskot til samtyktar um alment listakeyp. Her er eitt álit frá mentanarnevndini við einum setningi, sum eg haldi er tann, ið er mest brúktur í hesari nevndini, nevniliga:

“Vísandi til hetta tekur meirilutin ikki undir við málinum og mælir Løgtinginum frá at samtykkja uppskotið.”

 http://www.logting.fo/casenormal/viewCommitteeState.gebs?type=0&caseNormal.id=2203&caseState.id=13223

So her er nokk at lesa og teimum, sum vilja fyrireika seg eyka nógv til tysdagin, viðmæli eg eisini at lurta eftir 1. viðgerð af uppskot til samtyktar um alment listakeyp. http://www.logting.fo/files/sound/2012/102/1/2013-102-1.html

Og her er eitt bræv, sum eg skrivaði til Hanus Samró, eftir at eg hevði lurtað eftir omanfyristandandi kjaki í tinginum. Eg havi faktisk aldrin fingið svar, nú eg hugsi um tað.  http://listinblog.blogspot.com/2013/03/goi-hanus-samro.html

 

 

Heildarætlanin

Hetta er ikki eitt ummæli av Heildarætlanini Fólkaflyting og fólkavøkstur, men eg kenni meg noydda at siga tað. Hon er ónatúrliga ljót. Altso heildarætlanin. Á permuni eru nakrir fuglar og mann skal hava harða húg á sjónarhinnunum fyri ikki at fáa ilt í eyguni. Men skít verið við tí, eg havi persónliga fingið elefantahúð í oyrunum av samfelagskjakinum, so eitt sindur av forherðilsi av eygunum gongur nokk, og mær nýtist jú ikki at vera so estetiskt kensluborin.

Men vit skulu í grundini eisini langt burtur frá forsíðini. Hevur mann nakrantíð lisið eina politiska røðu ella eitt álit, sum mann veit inniheldur nakað við list, so veit mann eisini, at mann bara skal blaða fram móti endanum, tí tað er har, tað kemur. List og mentan koma altíð síðst í politisku skipanini, eisini her. Tað er sjálvandi praktist, at tað er lætt at finna, men eisini greitt tekin um hvussu raðfest verður.

Mentanarparturin í hesi heildarætlanini gongur út uppá at stovna eitt lista- og mentanarráð, har eru settar 600 000 krónur av til hetta um ári frá 2014. Hetta haldi eg ikki vera nógv, men harafturímóti haldi eg tað vera umráðandi. Har eru túsund íløgur, sum av sonnum eru neyðugar innan fyri mentanarøkið, men tað týdningarmesta er, at hesar íløgur eru vælfunderaðar, at vitan fær pláss, at armslongd verður raðfest og at tað sum heild verður hægri til loftið og tað haldi eg, at vit kunnu fáa gjøgnum eitt tílíkt lista- og mentanarráð, sum kann taka sær professionelt av øllum økinum. Á hendan hátt kann lista- og mentanarráðið arbeiða fyri einum nýggjum tjóðpalli, eini nýggjari listastuðulsskipan, eini savnslógv ella onkrum annað, sum manglar í heildarætlanini.

Í grundini haldi eg, at tað er fínt, at byrjað verður at fáast meira skipað við hetta, at byrja við at samla eitt yrkisráð, tí sum tað er nú, tykist alt fullkomiliga tilvildarligt. Tað virkar soleiðis nú, at politikarar gera eitt lógaruppskot (heilt ofta við vinstru hond) sum loftar onkrum tørvi. So geva vit filmi eitt sindur og myndlistini eitt sindur og so bókmentunum, um tey nú hava fingið gron. Men fyri tað fyrsta verða uppskotini ongantíð gjøgnumførd, tað veit mann líkasum frammanundan, og fyri tað næsta høvdu hesi uppskot ikki hjálpt tað stóra, tí tey eru bara lappaloysnir.

So kom bara við hasum lista- og mentaráðnum. Tað skal vera vælkomið, um altso pengar eru eftir, tá øll hini uppskotini, sum koma áðrenn mentanina í heildarætlanini, eru sett í verk.

Verður tað Sambandsflokkurin sum fær skil á mentanina?

Sambandsflokkurin hevur havt landsfund hetta vikuskiftið, og í gjár var ein fundarsamtykt løgd út á heimasíðu floksins. Í hesari fundarsamtyktini er eitt brot um mentan, sum í grundini kemur óvart á, tí har stendur:

“Mentan: Sambandsflokkurin ynskir at styrkja mentanararvin fyri at varðveita tað virðismikla í føroyskari mentan og samleika. Harafturat ynskir flokkurin at menna listina við at skapa góðar karmar fyri mentafólk og harvið geva møguleikar fyri nýskapandi mentan og list í Føroyum. Sett verður á stovn eitt lista- og mentanarráð, hvørs endamál er at tryggja fakliga ráðgeving og betri samskipan av nýtsluni av játtanum.”

Fundursamtykt

Fyrsti setningurin er sjálvandi ikki óvæntaður, at sambandsflokkurin ynskir at styrkja mentanararvin er ein partur av flokssamleikanum, og hesum hevur landsstýrismaðurin, Bjørn Kalsø, greidliga arbeitt fyri seinastu tíðina
 

 Mentanarhugsjónir

Næsta setning hava vit eisini sæð áður:
 

 Sambandsflokkurin fyrstur við mentanarvisiónum

Men tað síðsta við, at “Sett verður á stovn eitt lista- og mentanarráð, hvørs endamál er at tryggja fakliga ráðgeving og betri samskipan av nýtsluni av játtanum.”, tað er áhugavert. Hetta er ikki nakað nýtt hugskot, fleiri flokkar hava verið frammi við tankanum, men tað er nýtt, at ein samgonguflokkur er áhugaður í at fara hesa - fyri meg at síggja - púra beinu leiðina. 

Listin og mentanin er eitt ófatiliga útsett øki, sum hevur verið ov illa viðfarið í mong ár. Tað, at mann vil hava eitt fakligt, professionelt ráð til at taka sær av áhugum hjá listini og gagnnýta potentialið er eitt risafet fram. 

At Bjørn Kalsø er ein útskeldaður landsstýrismaður eru góðar grundir til. Amputeringin av Mentanargrunni Landsins var eitt álop mótvegis listini sum ikki má undirmetast. Men gera hann og hansara floksfelagar álvara av hugskotinum um at seta á stovn eitt lista- og mentanarráð, verða tey kanska kend fyri nakað annað í søgubókunum. Sum flokkurin, ið byrjaði at síggja týdningin og møguleikarnar í listini. Hvør veit. Kanska verður tað Samandsflokkurin sum fær skil á mentanina.

(IS)

Góði Hanus Samró

Góði Hanus Samró

Eg eri ikki fullgreið yvir, hvussu leingi eg í grundini havi sitið og lurtað eftir listakjakinum í tinginum í dag, tí tíðin loypir eitt sindur saman, og eg fái eitt sindur ilt í høvdið hvørja einastu ferð, mentan er á skránni í tinginum.

Men orsøkin til, at eg skrivi til tín er, at tú eftir øllum at døma er tann einasti í samgonguni, sum hevur eina meining um mentanarpolitikk, og tað vil eg fegin rósa tær fyri. Eg vil eisini fegin rósa tær fyri, at tú fleiri ferðir í dag (og tú ert als ikki tann einasti, ið endurtekur teg sjálvan) segði, at vit mugu hava ein yvirskipaðan mentanarpolitikk í staðin fyri eina rúgva av smáum uppskotum, sum kunnu tykjast tilvildarlig. Eg eri fullkomiliga samd við teg í hesum, tað nyttar allíkavæl einki við hesum smáu lappaloysnunum, sum tú og tínir samgongufelagar jú eisini allíkavæl atkvøða ímóti.

Tað, sum eg so bara ikki heilt skilji, er hví tit so ikki gjøgnumføra ein yvirskipaðan mentanarpolitikk. Tit kunnu jú gjøgnumføra alt sum tit vilja, tað hava tit sýnt í verki og har er eingin verðins grund til, at tú skalt standa á tingsins røðarapalli og hyggja spyrjandi at limum í Tjóðveldi fyri at fáa ein yvirskipaðan mentanarpolitikk. Tú kanst bara sjálvur gera hann. Men áðrenn tú fert í gongd við hetta arbeiðið, sum tú hevur mín fulla stuðul til, haldi eg, at okkurt má setast upp á pláss.

Tú tosar um, at eksperimenterandi list er týdningarmikil og nevnir m.a. tær royndirnar, sum ganga fyri seg í umhvørvinum kring Sirkus. Samd aftur, eg haldi, at tann eksperimenterandi listin er ein umráðandi dynamo fyri listina og fyri alt samfelagið. Men her er so eitt logiskt knekk, tá tú heldur uppá, at listin skal vera treytað av útboði og eftirspurningi, at listin skal vera ein vøra, sum kann seljast, at øll listafólk skulu kunna hugsa um profitt - hvussu fær listin tá verið eksperimenterandi? Hvussu skal hon kunna bróta vanligar ímyndir og bjóða okkum av, um hon innrættar seg eftir einari simplari kapitalistiskari skipan? Tað er ikki ordiliga eitt politiskt sjónarmið, men meiri at kalla møsn.

Tú tosar eisini nógv um eina hugburðsbroyting, at vit skulu broyta okkara fatan av listini, eisini her eri eg samd við teg. Men ein hugburðsbroyting hevði tað verið, at tú ikki fataði listafólk sum nøkur, ið áhaldandi ganga við trantinum niðri í landskassanum, men í staðin fataði tey sum ómissandi lið í varðveitslu og framfýsni hjá okkara samfelag. Ein hugburðsbroyting hevði tað verið, at tú í staðin fyri at leggja alt listaøkið undir illgitingar í angist um, at tey fáa løn fyri teirra arbeiði júst sum tú sjálvur, gjørdi upp við ímyndina um, at listin er marglæti fyri tey fáu og ikki noyðsla hjá teimum mongu. Tú veitst líka væl sum eg, at tað eru sera fáar krónur, sum verða brúktar upp á mentanina, og eg eri vís í, at vit bæði ynskja, at peningurin skal brúkast so konstruktivt sum til ber. So skunda tær í gongd við arbeiðið, fá stýr upp á logikkin, kom í gongd við hasa hugburðsbroytingina og skapa ein yvirskipaðan mentanarpolitikk. Tað er neyðugt og tað hevur skund.

Vinarliga Inger Smærup Sørensen

 

Nýggj í Mentanargrunni Landsins

Eg eri nýliga vald inn í nevndina í Mentanargrunnur Landsins, og havi fyri fyrstu ferð saman við hinum fýra nevndarlimunum býtt út ársins starvslønir. Vit nevndarlimir í Mentanargrunni Landsins hava sjálvandi tagnarskyldu, men eg haldi eisini, at vit hava skyldu til at vera opin um egin sjónarmið og tí havi eg avgjørt ikki at svara nøkrum av teimum, sum skriva til mín persónliga, men í staðin gera mær nakrar hugleiðingar her á listablogginum. Eg ætli at skriva um mínar hugsanir og royndir og her er ein lítil byrjan.
 
Tað er ikki nøkur loyna, at eg haldi, at tørvur er á eini umlegging av listastuðlinum. Eg haldi, at meira haldgóðar loysnir skulu finnast bæði fyri yrkislistafólkini og fyri áhugalistafólkini. Eg haldi, at tað er umráðandi, at pláss er til alt, bæði til forfínaða eksperimenterandi list og til alt hitt, sum er við til at geva okkum eitt lívligt mentanarlív, men eg haldi, at vit eiga at tora at skyna ímillum. Eg haldi tað ikki vera hóskandi at stuðla teimum, sum fáast við list á áhugastøði við løn, men eg haldi, at tey skulu hava stuðul til at ferðast, fara á skeið, gera framsýningar, konsertir, framførslur osfr. Hini, tey fáu, sum arbeiða við listini á ein hátt sum flytir mørk, víðkar um ímyndir og heimsfatan síggi eg sum eina dynamo fyri restini av listalívinum, og eg haldi, at tey skulu hava eitt slag av inntøkutrygd, men at tað skal finnast ein haldbetri loysn enn núverandi starvslønarskipanin. Eg skrivaði fyri nøkrum árum síðani eina grein um listastuðul og hesi sjónarmið eru enn galdandi: http://listinblog.blogspot.dk/2011/01/listarstuul-hvr-skal-hava-og-hvr-skal.html
 

Hetta merkir sjálvandi ikki, at eg ikki haldi, at peningurin, sum eg eri við at býta út, hevur týdning. Eg veit, at hesar upphæddir hava avgerandi týdning. Tað vekir størsta virðingarótta og er ein stór ábyrgd hjá mær og hinum fýra í nevndini, og tí er mann ómetaliga nærløgd. Tí standi eg við allar avgerðir um starvslønir, sum vit hava tikið í felag. Eg føli, at allar umsóknir verða viðgjørdar ordiliga, og at allir nevndarlimir verða hoyrdir. Men, eg haldi ikki alt er perfekt, als ikki, og eg haldi, at alt skal kritiserast fyri at kunna mennast og gerast betri.

Tá nú viðtøkurnar ikki eru soleiðis, sum eg kundi hugsað mær, at tær vóru, er tað ein avbjóðing hjá mær at arbeiða innan fyri viðtøkurnar og góðtaka viðtøkurnar, men samstundis líta at listalívinum í síni heild og argumentera fyri, hvat eg haldi og fakliga meti er best fyri listina, og hvussu eg haldi, at viðtøkurnar kunnu tulkast onkran veg, sum eg haldi vera fruktagóðan. Tað er ringt og tað er eisini ringt at fáa peningin at røkka - ikki minst eftir tær skakandi sparingarnar, landsstýrið hevur sett í verk. Mong eru, sum áttu at fingið, sum ikki fáa, og tað eru kanska eisini nøkur, sum fáa, sum ikki áttu at fingið - ein partur hevur við vantandi vitan at gera ella við ósemju, men eftir henda fyrsta fundin hjá mær, haldi eg meg kunna staðfesta, at tað mesta hevur við viðtøkur at gera. Tá tað til dømis er ein misjavni millum hvussu nógvar starvslønir, ið fara til týðingar av útlendskum bókmentum og hvussu nógv fer til upprunaføroyskar bókmentir, sum eg haldi tað er, er tað tí, at peningur er oyramerktur til týðing og ikki til bókmentir.

Fleiri kjakstøður koma, tá starvslønir verða latnar. Millum annað hvørt summi av teimum, sum samanumtikið hava fingið nógva starvsløn gjøgnum árini, skulu niðast í bunkan. Eg havi ikki sjálv hug at gera nakra meginreglu her, tí nøkur av teimum, sum hava fingið mest starvsløn hava júst fingið tað, tí tey eru millum okkara bestu listafólk og tessvegna verd at stuðla og verd at blíva við at stuðla. Men hinvegin er penganøgdin lítil og á einum lágpraktiskum støði er tað greitt og skilligt, at roynt verður at býta teir runt til eitt sindur ymisk fólk. Henda støðan og aðrar við kunnu ikki loysast innan núverandi karmar.

Eg havi sjálv verið atfinningarsom mótvegis starvslønum í fleiri ár. Eg havi hildið, at tær eru merktar av ógreiðum óskygni, og eg havi hildið, at tað ikki hevur verið kjakast nóg opið um eitt nú hvussu nógv verður latið ungum listafólkum í mun til etableraðum. Hvussu nógv skal latast áhugalistafólkum í mun til yrkislistafólk, hvussu tey ymisku listasløgini skulu stuðlast og ansast og sum heild, hvussu umráðandi veitingin frá mentanargrunninum er. Nú siti eg so á hinari síðuni, men haldi enn, at kritikkurin er umráðandi, og eg ætli at halda fram við at kjakast og vóni, at nógv onnur vilja taka lut í kjakinum, tí tað kann ávirka kjakið í Mentanargrunninum og kanska eisini í síðsta enda politiska kjakið. So mugu vit bara vóna, at míni evni til sjálvkritikk eru eins væl fyri sum míni evni til at finnast at øðrum.

(IS)

Eitt sindur um lunkað kjak og útisetaskynsemi

Tað er onkur, sum sigur, at ein heldur enn at flyta til eitt stað, flýggjar frá einum øðrum. Hetta kann vera ringt at gjøgnumskoða hjá tær sjálvari, hvørt tú flytir ella flýggjar. Eg eri vís í, at tað er ringt at gjøgnumskoða fyri tey mongu, sum flyta/flýggja úr Føroyum til Danmarkar fyri tíðina, eins og tað er ringt fyri meg at gjøgnumskoða hvørt eg eri flutt ella flýggjað úr Danmark til Føroyar. Men tað er nakað við Danmark, sum eg veit, at eg havi roynt at flýggja undan, nevniliga kjakinum um integratión.

Integratiónskjakið í Danmark gjørdist í mínum lestrarárum eitt veruligt helviti, har tað var í lagi at siga alt, fordómarnir fingu frítt spæl og málið gjørdist perverst. Alt til onga nyttu, tí kjakið førdi onga leið. Høgravongurin hevði ræðisátøk, fann upp á ræðsluorð og arbeiddi við kulda, meðan vinstravongurin arbeiddi við hita, við eksotiskum ímyndum og bara helt, at vit øll somul skuldu elska hvønn annan. Men tað gera vit jú ikki, vit elska ikki øll hvørt annað. Eins lítið sum nøkur orsøk er til ræðast alt tað, sum virkar ókunnugt, fer tað at bera til, at vit øll elska hvønn annan í almenna rúminum. Kjakið fann ongantíð eitt lunkað støði, har mann í staðin fyri at fokusera upp á køld ella heit virði heilt einfalt fokuseraði upp á tann globala veruleikan.
 
Nú haldi eg, at eg kenni hetta hataða kjakið aftur í føroyska mentanarkjakinum. Antin er tað mótstøða, ússaligar áheitaninar á tann innara svínahundin og hatur móti tí elitera, móti sonevndu smakksdómarum og nassarareyvslistafólkunum ella er tað søtsuppa, kær barndómsminnir um megina í listini og hennara reinlyntu náttúru. Men vit kunnu sjálvandi ikki brúka nakað av hesum, hvørki tað kalda ella tað heita, okkum tørvar tað lunkaða, at taka støði í veruleikanum og til ta sannroynd, at listin hevur ein týdningarmiklan leiklut í samfelagnum. Tá fer okkurt at henda.
 
Nakað sum sjálvandi altíð sníkir seg inn, tá mann skal líta at kjakinum uttanífrá, er útisetaskynsemið. Eitt løgið fyribrigdi, sum kemst av at ferðast úr einum landi til eitt annað. Umframt at mann kanska gerst meira tjóðskaparlig, blívur mann eisini so forbannað klók, og gloymir, at tað í grundini búgva hugsandi menniskju í landinum, mann fór frá, sum hvønn dag stríðast fyri at gera samfelagið betri. Mær nýtist persónliga ikki at vera meira enn eina góða viku uttanlands áðrenn eg veit nágreiniliga, hvat átti at verið gjørt og hvussu idiotiskt tað er, at hetta ikki verður gjørt – serliga í einum so lítlum landi, har tað hevði kostað so lítið, og har tað hevði verið so lætt at gjørt veruligan mun. Men so skjótt eg eri komin heimaftur gerist eg aftur greið yvir, hvussu torført tað er. Eg minnist hvussu eg og mong onnur hava stríðst til onga nyttu fyri at fáa nakað skilagott burtur úr mentanarpolitikkinum, og eg fái hug at gevast og bara skriva okkurt positivt. Tí tað er jú lættasti vegur úr vónloysinum.
 
Soleiðis er støðan beint nú. Tólv tímar aftaná, at eg eri komin heim úr USA havi eg hug at skriva, at tað verður herligt at fara til framsýningar, konsertir og leikir í várinum, sum stundar til. Men eg geri tað ikki, tí vit mugu til at taka okkum saman, um fáir dagar er freist at lata inn nýggj lógaruppskot í løgtinginum og nú má tað pínadoyð vera slutt við vinstrahondsarbeiðinum. Nú mugu koma nøkur uppskot, sum kunnu menna hetta landið til at gerast heimsins besta land fyri listina. Møguleikarnir eru har heilt vist, og tað er ikki so ringt um allir flokkar, bæði teir kaldu og teir heitu ganga saman um at skapa eina mentanarstovu sum hesa http://listinblog.blogspot.dk/2012/03/mentanarstovan.html

So fáa vit ein møguleika fyri einum ordiligum kjaki, møguleika fyri umlegging og menning, møguleika fyri at nýggj initiativ kunnu blóma, og at samfelagið fær nyttu burtur úr mentanini, møguleikan fyri at brúka peningin á rættan hátt í framtíðini. Tað snýr seg ikki um høgravent ella vinstravent, men um at taka støðu til veruleikan.

Hollir rithøvundar eiga at vera uttanflokkafólk...

Hóskvøldið var Seturskjak í Østrøm á Skálatrøð, sum Føroyamálsdeildin skipaði fyri, har rithøvundar og bókmentafrøðingar tóku støðu til áhugaverda spurningin hvørt skaldskapur eigur at hava politiskan boðskap ella ikki: "Økir politiskur boðskapur um dygdina og týdningin í einum bókmentaligum verki? Ella er tað tvørturímóti? Slepst yvirhøvur undan politiskum boðskapi? Allastaðni gera rithøvundar vart við seg politiskt. Í mongum førum er tað við beinleiðis politiskum sjónarmiðum í miðlunum, men nógvir bera eisini politiskan boðskap fram í t.d. skaldsøgum, leikritum ella yrkingum. Søguliga hava ávís bókmentalig tíðarskeið kravt politiskan boðskap í bókmentunum, onnur tíðarskeið hava mett ov týðiligan politiskan boðskap sum tekin um ódygd. Hvussu er sambandið millum politikk og bókmentir? Hava bókmentir eina politiska uppgávu í samfelagnum? Er ov lítið ella ov nógv av politikki í føroyskum bókmentum?"

Bergur Djurhuus Hansen var við í pallborði og hansara upplegg er her:

Í 1936 gav Heðin Brú út sítt fyrsta stuttsøgusavn, “Fjallaskuggin”. Næstaftasta søgan í savninum eitur “Og heystið kom”. Søgan byrjar poetiskt við lýsingum av, hvussu heystið broytir náttúruna og gerandisdagin í føroyskari bygd. Síðani eru lýsingar av fjallgongu, og hvussu smádreingirnar í bygdini hugagóðir hjálpa til og spæla, tá seyðurin kemur í rætt. Men tann eini drongurin undrast á, hví pápin ikki er við, og hví ongin ber lomb inn á gólvið hjá teimum. Hann fer heim og spyr foreldrini og fær at vita: “vit eiga ongan seyð”. Seinastu setningarnir í søguni eru ein lýsing av bóndanum, sum hyggur at kjøtinum í hjallinum og sigur: “Nú síggja vit rættiliga, at tað er vorðið heyst”. Um smádreingin stendur: “Men lítlin fór í bóndans garð at vænta sær bløðrur at blása”.

Í brævi til William Heinesen sama ár, 7. nov. 1936, skrivar Chr. Matras m.a.: “Les stykkið “Tá ið heystið kemur” (ella hvussu tað eitur) – eg verði spedalskur um kroppin av slíkum stílloysi. Nei, maður sum sær mismunin í samfelagnum, hann skrivar av bløðandi hjarta og í gløðandi illsinni...Men at nýta sociala samkenslu (perspektivleysa) sum krem ella hvat tramin tað er, nei eg klíggi... Fá hann aftur á leið...Eg skal siga tær, at tá ið hann fekk hug at verða samfelagsreformator, tá doyði H.B...”. Og hann skrivar eisini: “Nú vænti eg ikki, hann verður fólk aftur”. William Heinesen svarar 9. des. 1936: “Eg haldi tú er ov svartur í tínum dómi um Heðin Brú”, og hann vísir á dygdir í tí, sum Heðin Brú hevur skrivað, tað mesta er sambært Williami Heinesen “fínur og ektaður kunstur”, men hann gevur Chr. Matras rætt í, at Heðin Brú í støðum er ov sentimentalur. 

Heðin Brú fyllir nógv í brævaskiftinum millum Chr. Matras og William Heinesen í 1930’unum, tí báðir síggja stór evni í honum, men hann er ikki heilt eftir teirra høvdi, og serliga Chr. Matras hevur trupulleikar av tí. William Heinesen skrivar til Chr. Matras 21. mai 1938, eftir at Chr. Matras hevur havt fyrilestur um føroyskar bókmentir í norskum útvarpi: “ad anden vej ved jeg at du er baade misfornøjet og saaret over, at Heðin Brú er “gået over til” socialismen.” (s. 182). Ikki øll brøvini frá Chr. Matras hesi árini eru prentaði, men 2. juli sama ár, t.v.s. 1938, skrivar William Heinesen aftur til Chr. Matras: “M.h.t. Heðin Brú vil jeg give dig ret i, at han gjorde dumt i pludselig at lade sig indrullere i det socialdemokratiske parti. Han vilde kunne udrette mere... hvis han var løsgænger. Gode skribenter bør altid være løsgængere”.

Tað, sum vit síggja í brævaskiftinum, er øðrumegin ein eksplisittan, týðiligan, estetiskan dóm: Heðin Brú gerst við hvørt ov kensluborin, ov sentimentalur, í síni skriving. Hinumegin síggja vit ein implisittan, meiri fjaldan, etiskan dóm: Heðin Brú er ov politiskur. William Heinesen, sum ferð eftir ferð verjir Heðin Brú í samskiftinum við Chr. Matras, staðfestir til endans, at “gode skribenter bør altid være løsgængere”, t.v.s. politiskt óheftir. Fyri William Heinesen tykist markið sostatt ganga við limaskap í politiskum flokki ella felag, men fyri Chr. Matras skal minni til enn so, ein rithøvundur skal ikki vilja vera “samfelagsreformator”, t.v.s. skal ikki vilja broyta samfelagið við tí, hann skrivar – í hvussu er ikki á “sentimentalan” hátt.

Kann ein rithøvundur tæna politiskum flokki?

Í mongum førum er tað so, at vit skíra bókmentir politiskar, tá vit ikki eru samd í boðskapinum, tær bera fram, og kanska er tað fyrst og fremst hetta, sum ger, at Chr. Matras so harðliga finst at lítlu søguni “Og heystið kom”. William Heinesen prikar til tað í sínum brøvum til hansara. Men sjálvur nevnir Chr. Matras “stílloysi” sum orsøk, og tað er vert at steðga á við ta eygleiðingina.

Tí vandin við politikki í bókmentum er, at bókmentirnar kunnu missa tað, sum ger tær til bókmentir. Tær fara at minna um politiskt kjak og/ella kensluborna agitatión og verða ov einfaldar. Heldur enn at lata okkum síggja okkum sjálvi og heimin á nýggjan hátt, so endurtaka tær sjónarmið og støður, sum vit longu kenna frammanundan og – um illa vil til – í einum málsligum stíli, sum vit longu brúka í politiskum kjaki og – kanska serliga ein vandi í okkara tíð – kenna úr fjølmiðlunum. Tað politiska kann eisini vísa seg sum ov einfaldur boðskapur, ið verður klíndur upp í eina søga, t.d. í endanum, og tað er hetta, Chr. Matras heldur seg síggja í søguni hjá Heðini Brú, og sum hann sipar til sum “stílloysi”. William Heinesen heldur seg tó síggja, at orsøkin til harða dómin hjá Chr. Matras eisini er politisk, t.v.s. at grundgevingarnar um vantandi bókmentaliga dygd hava sín uppruna í – ikki bara, men eisini – politiskum forargilsi.

Teir tykjast tó samdir um, at Heðin Brú í støðum er ov kensluborin, og at hann ikki skuldi havt meldað seg inn í Javnaðarflokkin. Kanska tí hann við limaskapinum noyddist í ein búna, ein uniform, sum so ella so kundi ávirka hansara skriving. Vit siga ofta, at avgerandi fyri ein rithøvund, sum er limur í politiskum flokki, er at seta eitt greitt mark millum loyalitetin móti flokkinum og loyalitetin móti bókmentunum, millum politikarin ella flokslimin øðrumegin og rithøvundin hinumegin, men hvussu? Er tað gjørligt? Politiskt samskifti er altíð eintáttað, tað hevur eina heilt greiða funktión og eitt greitt endamál, tað hava bókmentir ikki. Vit krevja av politikarum, at teir skulu hava svar, rithøvundar hinvegin skulu duga væl at seta spurningar og fáa okkum at ivast. Vit kunnu siga, at rithøvundar við orðum skulu flyta okkum mentalt út í støð, sum vit ikki vistu vóru til.

Svenska Kerstin Ekman hevur víst á, at tá lesarar – og ummælarar – í dag krevja bókmentir, sum snúgva seg um politikk og samtíð, so er við kravinum longu gjørt av, hvat politikkur í samtíðini er: tað er alt tað, sum finst í politiska kjakinum og sum fjølmiðlarnir frammanundan eru fullir av, t.v.s. tað politiska og tað samtíðarliga er longu avmarkað til nøkur heilt ávís evni og ávísar spurningar. Og tað er hetta, fleiri krimihøvundar í Norðurlondum duga so væl, at leggja alt tað, sum vit frammanundan kenna úr fjølmiðlunum, inn í eina søgu og síðani siga okkum, hvat er rætt, og hvat er skeivt, hvør er góður, og hvør er óndur. Svenski krimihøvundurin Henning Mankell, sum er kendur aktivistur á politiska vinstraveinginum, hevur verið fyri atfinningum frá øðrum rithøvundum í Svøríki, tí hann í sambandi við sínar útgávur ofta orðar seg sum politikari og t.d. sigur, at hann hevur skrivað eina bók um “rasismu og fremmandahatur”. Tað er ikki rætt at orða seg so, siga tey, sum finnast at honum, tí hann hevur fyrst og fremst skrivað eina krimi, og bókin skal metast eftir tí – hitt kemur í aðru røð.

Men tvístøðan hjá rithøvundum er reel, tí tað ber ikki til at vera hugsandi menniskja og ikki hava eina støðu til politiskar spurningar, ella sum George Orwell sigur í einum essay í 1948, tað er torført at vera umborð í einari søkkandi skútu og ikki skriva um søkkandi skútur. Støðan í Suðurafrika undir Apartheid-skipanini fyri uml. 25-30 árum síðan er eitt gott dømi um tað. Orhan Pamuk í Turkalandi í dag er eitt annað dømi, men hann roynir at skilja í millum politiska skriving og aðra skriving – so frægt sum tað ber til.

Stutta stuttsøgan hjá Heðini Brú “Og heystið kom” er um stættamun í føroyskum bygdasamfelagið, skrivað í 1930’unum, tá neyðin var stór mangastaðni í Føroyum, men Chr. Matras heldur í brævinum til William Heinesen, at Heðin Brú ov týðiliga ger seg til “samfelagsreformator” og tískil oyðileggur søguna, tekur bókmentaligu dygdina úr søguni. Eg eri ikki samdur við Chr. Matras í, at tað bara er “krem” og “perspektivleyst”, tí søgustubbin hongur væl saman og er meira enn bara politiskur boðskapur, men tað er prinsipielt rætt, at politikkur í bókmentum ofta elvir til “stílloysi”, tí boðskapurin fær so stóran týdning. Í slíkum førum megna bókmentirnar ikki at víðka um tað, sum vit øll vanliga siga og hugsa í gerandisdegnum. Bókmentir skulu helst snúgva seg um – og tær snúgva seg pr. definitión ofta um – sovorðið, sum vit als ikki hugsa um, at vit ikki vita, men sum vit so allíkavæl kenna aftur, tá vit lesa um tað. At hetta óbeinleiðis kann hava ella fáa politiskan týdning er nakað heilt annað, men ein rithøvundur má fyrst og fremst vera rithøvundur ella sum William Heinesen tekur til: “en løsgænger” – eitt sindur óútrokniligur. 

ALT er politikkur - uttan føroyskur mentanarpolitikkur

Útvarpið var fyrst við gleðiboðunum klokkan seks í gjárkvøldið frá Edmundi Joensen um, at Fólkatingið hevur í hyggju at lata upp fyri fígging til føroyska mentan. Boðað var frá, at mentanarnevndin hjá Fólkatinginum arbeiðir fyri, at føroysk lista- og mentafólk fáa nýggjar møguleikar at søkja um fíggjarligan stuðul til mentanarligt arbeiði og verkætlanir. 

Eg visti longu av hesum tíðindunum, av tí at útvarpið hálvan tíma áðrenn bað meg koma við eini viðmerking til tey. Men eg helt meg ikki til, m.a. tí eg helt, at orðingarnar í skrivinum vóru merkiliga óneyvar. Hugsaði við mær sjálvum, at danska stuðulsskipanin jú longu í rímiligan mun er tøk hjá føroyingum. Og skulu føroysk listafólk sum Edmund Joensen segði í útvarpinum, vera javnbjóðis við donsk listafólk um donsku listakrónurnar, vildi eg hildið tað verið ómoralskt, at føroyingar fyrst spara ein fimtapart av teirra egna mentanarstuðli fyri síðan at fara til Danmarkar at troyta tann danska mentanarkassan. Samstundis hevði eg ongan hug at vera rutinukritisk, bara tí tíðindini komu frá einum, sum er í sama flokki, sum Bjørn Kalsø, minst avhildni persónur yvirhøvur millum listafólk flest. 

Tíðindaskrivið hjá Edmundi Joensen leggur serligan dent á leiklutin hjá Sambandsflokkinum og Vinstra við hesi heldur luftigu formuleringini: “Sambandsflokkurin og Vinstriflokkurin hava, saman við øðrum flokkum, arbeitt miðvíst við hesum máli, og nú er felags vilji til at sláa eitt slag fyri mentanini í øllum Ríkisfelagsskapinum. Hetta fegnast vit øll um, tvørtur um floksmørk, sigur Edmund Joensen”. 

Rættleiðingin, sum kom í dag frá Sjúrði Skaale, setti tingini í perspektiv. Hann greiðir frá, at uppskotið upprunaliga kemur frá sosialdemokratinum Flemming Møller Mortensen, sum er formaður í Fólkatingsins Mentanarnevnd, ið hevur skotið upp, at ein skipan fæst í lag, sum kann stimbra mentanarliga samstarvi innanfyri ríkisfelagsskapin. Mentanarnevndin hevur í dag sent danska mentamálaráðharranum Marianne Jelved eitt bræv, har nevndin heitir á hana at taka upp samband við mentamálaráðharrarnar í Føroyum og Grønlandi og royna at fáa í lag eina skipan, sum m.a. skal gera tað lættari hjá fólki at søkja um stuðul til mentan í bæði Danmark, Grønlandi og Føroyum. Sjúrður Skaale staðfestir í síni rættleiðing, at mentan er føroysk ábyrgd og at mentan er yvirtikið málsøki.

Uppskotið er fyri so vítt minst líka sympatiskt sum hann, ið hugskotið kemur frá. Flemming Møller Mortensen er ómetaliga eldhugaður og áhugaður maður kundi eg staðfesta, tá eg greiddi honum og øðrum í Fólkatingsins Føroyanevnd frá føroyskari list í fjør heyst. Eg havi einki í móti ætlanum um eitt meira formaliserað mentanarsamstarv innan fyri ríkisfelagsskapin, tað hevur neyvan tann stóra týdningin og als ikki tann týdning  fyri føroyska list og mentan sum Edmund Joensen róði framundir í útvarpinum. Týdning hevur hinvegin skerjingin av føroysku mentanarstuðlinum hjá partamanni hansara Bjørn Kalsø. 

Norðurlendska listasambandið hevur longu í opnum brævi til Bjørn Kalsø og Kaj Leo Holm Johannesen gjørt vart við, at stuðul uttanífrá er treytaður av innanhýsis stuðli. Tá nú Mentanargrunnurin í einum verður skerdur við einum fimtaparti og stuðulin til tónleik verður skerdur við einum triðingi, fer hetta av sær sjálvum at minka um stuðulsmøguleikar hjá føroyskum menta- og listaaktørum uttanlands. Jú, tann sambandski mentanarpolitikkurin fer heilt vist at muna, men tíverri fer hann ikki at muna tann rætta vegin. Og moralurin í hesum? Jú hann er, at ALT, eisini heit luft frá føroyska fólkatingmanninum Edmund Joensen, er politikkur - ALT er politikkur- uttan føroyskur mentanarpolitikkur.

(KP)